Cụ Tố Như và truyện Tàu.

Trịnh Nguyễn phân tranh nước Việt chia hai, xứ Hà Tịnh ở đàng Ngoài có quan đại tư đồ Nguyễn Nghiễm sung túc giàu sang, đông con lắm vợ. Trong số các con quan Nghiễm, nổi tiếng nhứt cậu ấm Tố Như sanh ngày 3/1/ năm 1766, tinh thông ngôn ngữ, thích thú sự học tiếng Tàu làm thơ làm phú.
Đàng Trong gặp hồi loạn lạc, quân Tây Sơn cơ hội nổi lên lật chúa Nguyễn, nhân thể thẳng ra Bắc hà dẹp luôn chúa Trịnh, thống nhứt đất nước.
Tàn dư cựu Nguyễn là Ánh lẩn trốn chui lủi đất đảo Phú Quốc, may nhờ có tay chân cựu trào trợ sức, bèn chiếm được Gia Định, đăng bảng chiêu hiền đãi sĩ tìm người giúp Ánh đoạt lại giang san.
Bấy giờ quan Nghiễm chết, ấm Tố thất thế vì triều Tây Sơn, bèn tìm cách bỏ vô Nam giúp chúa Nguyễn Ánh đánh phá "ngụy Tây" trả thù. Không may cho Tố, có kẻ chỉ điểm, quân Tây Sơn bèn bắt đem đánh cho một trận thừa sống thiếu chết rồi mới tha cho về nhà.
Thế thời thay đổi mau lẹ, Ánh diệt được Tây Sơn, lên ngôi vua gọi là Gia Long, đóng đô đất Huế. Ấm Tố làm đơn báo công thành tích, kể lể gốc gát này nọ, vua Gia Long chiếu cố cho Tố được làm quan, thụ đắc vinh hoa phú quới đủ đầy.

Tánh nết quan Tố Như khinh người, ngạo mạn, luôn tự phụ ta đây tài giỏi hơn tất cả, ai cũng ghét. Nhà vua lại càng không ưa, nhưng thấy Tố giỏi tiếng Tàu nên vẫn lưu dung sai đi sứ qua Tàu mỗi khi cần có việc.
Một lần sang Tàu làm sứ, quan Tố lang thang mấy quầy sách cũ, tình cờ mua được cuốn truyện Tàu có tiêu đề Kim Vân Kiều tác giả Từ Vị đem về đọc, lấy làm tâm đắc, bèn chọn làm sách gối đầu giường, quý báu hơn vàng ngọc.
Làm quan một thời lâu lắc, Tố Như lưu chuyển về Quảng Bình làm Cai bạ trực thuộc tỉnh. Quảng Bình khi ấy là vùng đất đói khổ cát trắng khô cằn, dân chúng không có gạo ăn phải quanh năm lấy khoai lang cầm hơi mà sống.
Tố quan bây giờ đã già lên cụ, đi lên đi xuống, thấy đất thì toàn cả cát, người thì toàn là bọn bần tiện keo kiết, chán nản quá bèn sáng kiến lấy truyện Tàu gối đầu giường ra phổ thơ, giết thì giờ cho qua ngày đoạn tháng.
Ngày ngày, cụ Tố đọc một trang truyện Tàu rồi nghí ngoáy chuyển xuôi sang vần độ ba bốn câu, trau đi chuốt lại, sửa tới sửa lui bao giờ cho câu thơ trở nên hay ho hết ý mới thôi. Một ngày ba câu. Mười ngày ba chục câu. Một trăm ngày ba trăm câu. Một ngàn ngày ba ngàn câu... Cả thảy hơn ba năm cụ Tố Như ăn khoai phổ thơ đứt cả ruột, xong xả hoàn thành 3.254 câu thơ tinh luyện, truyện Tàu Kim Vân Kiều đã thi hóa xong ra truyện thơ ngâm đắc ý...