Tăng đạo.

Đạo Phật du nhập nước Nam theo hai hướng, Bắc từ Tàu đi bộ xuống, Nam ở Ấn Độ đi thuyền qua. Đường tăng đạo chia hai : Nam tông tiểu thừa nguyên thủy Theravada, Bắc tông đại thừa rộng rãi thiền tu chủ chánh.
Đất của vua, chùa của làng, làng thông thường cái chùa sớm chiều chuông trống gõ mõ tụng kinh, khi có đám tang chế kỵ cúng thời mấy ông thầy chùa làng kéo đến chập chập cheng cheng rộn ràng ấm lòng gia chủ.
Mấy triều đình vua hoàng hậu công chúa nào thích đạo Phật, ra chỉ dụ, cúng tiền xây chùa, hoặc truy phong ban sắc cho mấy chùa tăm tiếng bằng sắc chỉ gọi là chùa Sắc tứ. Sư tu chùa vua thường cao đạo hơn sãi giữ chùa làng.
Thời nay, chùa xưa gọi Tổ đình, chùa lập thủa chiến tranh có Niệm Phật Đường, chùa Tỉnh Hội, chùa Khuôn Hội. Còn Am, Cốc, Chùa nhỏ thì do mấy tư gia giàu có lập ra mà tu.
Trước năm 1954, miền Bắc chùa Quán Sứ là tụ điểm giáo hội Tăng già Bắc Việt, có tờ báo Đuốc Tuệ chuyên đạo tu nên cũng gọi là tu Phật.
Đến hồi Cộng sản Hồ Chí Minh thống trị, Phật giáo Bắc Việt ngoài mặt tiếng tu Phật, còn bên trong tu đảng tu bác là chánh.


Miền Nam VNCH rắc rối hơn. Thời cụ Diệm nắm chánh quyền, đề cao Thiên Chúa giáo làm Phật giáo đồ căm tức lắm.
Thêm đám sư sãi cọng sản nằm vùng kích động gây sự biểu tình, phong trào Phật giáo vì thế rầm rộ. Tuần hành, biểu tình, tự thiêu, hội họp làm lung lay cả chế độ.
Nền đệ nhất cộng hòa sụp đổ, anh em cụ Diệm bị giết, Phật giáo miền Nam hội họp phe phái tăng chúng, lập ra cái "Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống Nhất". Giáo hội này sau chia rẻ ra hai phe đấu nhau kịch liệt.
Phật giáo Ấn Quang, do Thượng tọa Thích Trí Quang (người Quảng Bình) Tổng Thư Ký Viện Tăng Thống cùng Đại đức Thích Nhất Hạnh (dân Thừa Thiên) cầm đầu. Đây là phe ủng hộ Mặt Trận Giải Phóng, ưu ái Hồ Chí Minh, chống đối chính quyền VNCH kịch liệt.


Phật giáo Việt Nam Quốc Tự có Thượng tọa Thích Tâm Châu (người Ninh Bình), viện trưởng Viện Hóa Đạo và Thượng tọa võ sư Nhu đạo Thích Tâm Giác (gốc Nam Định), giám đốc Nha Tuyên Úy Phật giáo. Phe Việt Nam Quốc Tự thì ủng hộ cho thể chế dân chủ.
Giáo hội PGVNTN đa phần các chùa đều là căn cứ bí mật cho bọn VC trú chân ẩn nấp nằm vùng. Cứ mười chùa thời hết chín là đi theo Cộng sản.
Sư áo vàng Thích Minh Châu (dân Quảng Nam), đảng viên Cộng sản ra lập Đại Học Vạn Hạnh, đào tạo vô số tăng sinh bổ túc đội ngũ. Thêm sư áo lam Thích Đôn Hậu (người Quảng Trị), xuân Mậu Thân 1968, chống gậy lên chiến khu tham gia Mặt Trận "chống Mỹ cứu nước".
Thời VNCH, Phật giáo miền Nam chủ ý có ngài Tăng thống Thích Tịnh Khiết, có Viện Đại học Vạn Hạnh, Nhà xuất bản Lá Bối, các Tuần báo Hải Triều Âm, Chánh Đạo, có Nha tuyên úy Phật giáo đảm trách cầu an cầu siêu cho lính đánh trận; có Gia đình Phật tử, có Khuôn hội, Niệm Phật Đường, làm Phật giáo sinh khí mở mang, tạo điểm tựa an lòng cho con người buổi tên bay đạn lạc, bom nổ mìn gài, chết dễ như không.


Sau năm 1975, miền Nam VN bị nhuộm đỏ. Giáo hội PGVNTN giải tán, viện Đại học Vạn Hạnh đóng cửa, nhà xuất bản Lá Bối, báo chí Phật giáo dẹp tiệm. Phật giáo Ấn Quang xưa nịnh nọt chế độ VC, nay buồn rầu vì không được đảng chiếu cố.
Phong trào tranh đấu Phật giáo chống độc tài lại manh nha. Ngoài lớp tu sĩ vượt biên tìm tự do, số cộm cán chống đối ở quốc nội như Thích Trí Siêu, Tuệ Sĩ, Hải Tạng, Trí Tựu, Huyền Quang, Quảng Độ, Thiện Hạnh đã cố gắng thắp lên ngọn lửa chống cộng sản, nhưng thảy bị lụi tàn vì thiên hạ không mấy ai ủng hộ họ cả.
Năm 1981, chế độ phần nào để Phật giáo cựa quậy trong cái lồng mới tô son trét phấn là Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam, tổ chức Phật giáo VN duy nhất trực thuộc Ban Tôn giáo Chánh phủ, nằm dưới sự chỉ đạo của đảng Cộng sản.
Khi Nga sô, Đông Âu sụp đổ, nguy cơ chế độ cáo chung, VC bèn tìm cách đổi mới toàn diện. Về phần giáo hội, một số sư sãi miền Nam cựu trào thân cọng hay có quá khứ VNCH, cũng được chế độ ban cho chút ít ân huệ, mời vô ngồi ghế giáo hội chầu rìa, làm phụ tá cho lớp "cao tăng" vốn có cốt đảng viên mang áo ông thầy tụng.
Hệ thống Phật to, Chùa lớn, Chuông vĩ đại xây dựng nhiều nơi. Thiền viện thắng cảnh huy hoàng, tượng bác Hồ trà trộn cùng tượng Phật, tượng Bồ tát, thiên hạ lạy lục cúng bái.
Điểm nhấn Phật giáo nước Nam ngày nay, có thể nói, là vị sư ông Nhất Hạnh bên Tây sáng tạo ra "đạo Bụt" lừng lẩy thế giới, được bọn người Tây đi theo đông đúc. Hít vào thở ra, nam nữ tu cùng, sư ông tu chung sư bà, con rơi hai đứa đều là "Thiền Sư Tử".
Ngài "sư bà" Thích Chân Không, nhủ danh Cao Thị Ngọc Phượng, được "sư ông" tôn thờ vị "Nữ Bồ tát" danh vang đình đám, đạo chúng tung hô.